تاریخ
تاريخچه استان ايلام
اين سرزمين، بنا به اسناد تاريخی فراوان، بخشی از کشور عيلام باستان بوده که در حدود 3000 سال پيش از ميلاد به فرمان آشور بانی پال منقرض شد. در کتيبه های بابی، عيلام را آلامتو يا آلام خوانده‌اند. که به قولی به معنای کوهستان يا کشور طلوع خورشيد است. مدتی پس از سقوط عيلام، حوزه فرمانروايی آنان به دو منطقه تحت نفوذ پارسها و مادها در غرب تقسيم شد.
در دوره هخامنشی جزئی ازامپراطوری هخامنشی بوده است. بعد از تسخير ايران به وسيله اعراب مسلمان، احتمال دارد که اين ناحيه جزئی از ايالت کوفه باشد.از اوايل قرن چهارم تا اوايل قرن ششم خاندان حسنويه کرد بر لرستان و ايلام حکومت می کردند و از سال570 تا 1006 اتابکان لر بر لرستان و پشتکوه حکومت کرده اند.از سال 1309 شمسی در تقسيمات کشوری، ايلام جزو استان پنجم يعنی کرمانشاه گرديد.
شهرستان ایلام به مركزیت شهر ایلام و در سال 1308 شمسی در خاور و شمال خاوری ده بالا و در منطقه‌ای كه حسین آباد (منسوب به حسین قلی خان والی) نامیده می‌شد و در جوار ساختمانهای به جا مانده از والی ، بنا گردید و با به توجه به سابقه‌ی تاریخی منطقه و تصویب فرهنگستان ایران، ایلام نامیده شد.دیواره‌های سنگی و دامنه‌های جنگلی كوه‌های مانشت، سیوان، شلم و سیاه كوه، به شكل دژی وسیع شهر و دشت‌های اطراف آن را برگرفته است
شهر ایلام در مركز جغرافیایی استان قرار نگرفته است. از این رو، موقعیت آن تا حدودی كه اهمیت ارتباطی و تجارتی آن را محدود می‌كند، به طوریكه محصولات بخش‌ها و روستاهای دور دست به استان‌های دیگر صادر می‌شود اما ایجاد شبكه‌ی راهها و اتصال مراكز شهری به ایلام مخصوصاً نزدیكی با مرزبا وجود آب و هوایی نسبتاً مناسب و مساعد، مركزیت سیاسی، وجود مؤسسات رفاهی و... به آن موقعیتی ویژه، داده است.
بخش مركزی ایلام دارای دهستان‌های میشخاص و حومه 36 روستاست. توتون از مهمترین محصولات دهستان میشخاص است. چوار، یكی از بخش‌های شهرستان ایلام در 18 كیلومتری شهر ایلام و بر سر راه اصلی ایلام - ایوان - اسلام آباد غرب قرار گرفته است.
دوران تاریخی:
دوران پیش از تاریخ:
از دوران پیش از تاریخ که زندگی به صورت غارنشینی و کوچ نشینی و شکار رواج داشته آثار و یافته های زیادی در دنیا وجود ندارد ولی برخی از مطالعات بیانگر وجود زندگی به صورت گسترده در این دوران در استان ایلام است
پناهگاهها و زیستگاههای صخره ای که مربوط به دوران زارزین می باشد و میراث هزاران ساله شکارچیان عصر سنگ به شمار می ر وند که در استان ایلام کشف و ثبت شده اند که عمدتاً در دره هلیلان و تنگه ارغوان شهر ایلام قرار دارند در دره هلیلان آثار مهمی از زندگی دوران اواخر نو سنگی(هزاره ششم تا پنجم ق.م)بدست آمده است.
دوران انقلاب نو سنگی:
از این دوران که دوره آغاز زندگی شهرنشینی و کشاورزی و اهلی کردن حیوانات است آثار مهم و متعددی در استان ایلام وجود دارد که شاخص ترین آنها تپه علی کش در دهلران است.
عصر مفرغ و آهن:
این دوران که هم زمان با دوران قوم کاسی و ایلامیها می باشد از دوران طلایی تکنولوژی بشری است که کاسیها بعنوان طلایه دار تکنولوژی کشف مفرغ معروفیت جهانی یافته اند در این دوره آثار بصورت ابزار مختلف از آلیاژها و فلزهای فوق با تکنیک خاص خود ساخته شده اند.در بررسی های بعمل آمده توسط هیأت بین المللی به سرپرستی واندنبرگ از قبرستانهای ایلام(ورکبود-بردبال چنار باشی)بیانگر این مهم است که در این دوران استان ایلام جزء مهمی از تمدن کاسیها و ایلامیها بوده است.
استان ایلام زمانی جزء کشور عیلام بوده است.کشور عیلام شامل خوزستان،لرستان،ایلام کنونی و کوههای بختیاری بوده است.
دوران اسلامی:
در متون تاریخی آمده که ایلامیها خود اسلام آوردند و محدوده این استان در دوران اسلامی بعنوان بخشی از ایالت جبال تحت قلمرو خلفای اسلامی به مرکزیت کوفه و بصره اداره می شد.در دوران اسلامی استان ایلام به دو بخش تقسیم گردید که قسمت شمالی به مرکزیت شیروان یا سیروان که به ماسبذان معروف است و قسمت جنوبی به مرکزیت سیمره(دره شهر)که به مهرجانقذق معروف بود.در سال 600ه.ق برای سهولت اداره این منطقه به دو ناحیه بختیاری و لرستان تقسیم شد و برای تشخیص آنها از یکدیگر بختیاری را لر بزرگ و لرستان را که منطقه ایلام جزو آن بود لر کوچک خواندند. دوران اسلامی متاخر: این دوران شامل سلسله های افشاریه،زندیه و ... بوده ایلام جزئی از قلمرو این سلسه ها بوده است.شاخص ترین اثر مربوط به دوران زندیه ساختمان امامزاده علی صالح(ع) در بخش صالح آباد شهرستان مهران است که اثر نوسازی و تجدید بنا شده است. اما در زمان محمد علی میرزا فرزند ارشد فتحعلی شاه قاجار چون در صدد حفظ تمرکز قدرت و همچنین افزایش نفوذ و خاندان قاجار بودند بخش از قلمرو والیان لرستان به مرکزیت خرم آباد را به تصرف خود در آوردند و حکومت محلی والیان لرستان قلمروشان صرفاً به پشتکوه(ایلام امروزی)محدود شد.البته از دوره فتحعلی شاه لرستان کوچک به دو بخش پیشکوه(لرستان) و پشتکوه(ایلام)تقسیم شد.اداره پشتکوه توسط والیان بوده که عبارتند از:حسن خان-عباسقلی خان-حیدر قلی خان-علی خان-حیدر خان-حسینقلی خان و غلامرضا خان از نکات برجسته این دوران استقلال نسبی سلسله میرها،حاکمان،محلی دره شهر بوده که مناطق لر نشین استان را تحت فرمان خود داشته و علیرغم اینکه حکم خود را از والی پیشکوه(لرستان)دریافت می کرده ولی خراجگزار والی پشتکوه بوده اند.
دوره مادها:
در دوره ماد استان ایلام جزء یکی از ایالتهای آنها به حساب می آمد.در دوره هخامنشی جزو 23 ساتراپی آنها بوده و این را داریوش هخامنشی بر صخره ای از کوه بیستون ثبت نموده است.در دوره ماد و هخامنشی استان ایلام بدلیل نزدیکی با پایتخت های باستانی شوش،هگمتانه(همدان) و بیستون از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.
دوران سلوکی و اشکانی:
بعد از درگذشت داریوش سوم،اسکندر تمام ممالک ایران از جمله ایلام را به تصرف خود در آورد.پس از مرگ اسکندر میراث او بین سردارانش تقسیم شد که سوزیانا(ایلام-لرستان و خوزستان)جزو 27 ایالت سلوکیان بود.پس از انقراض آنان و آغاز دوران پارتی(اشکانی)این منطقه جرئی از قلمرو اشکانیان شد.دولت پارت در زمان سلطنت مهرداد اول(171-138 ق.م)به دولتی بزرگ مبدل شد و ایالتهای پارس،خوزستان،ایلام،گرگان،باختر،مرو،زرنگ(سیستان) و سراسر پارت، یعنی ایران کنونی و تمامی بین النهرین،تحت تسلط حکومت اشکانی در آمدند.
دوره ساسانی:
بعلت اینکه در این دوران استان ایلام فیمابین تیسفون(بغداد)بعنوان پایتخت ساسانیان و دولت شهرهای شوش و بیستون و فارس قرار گرفته از اهمیتی ویژه برخوردار بوده است.و به همین دلیل عملیات عمرانی زیادی از سوی دولت مرکزی در این استان انجام پذیرفته که معروفترین آثار حفاظت شده آنها عبارتند از:پل گاومیشان،چم نمشت،قلعه سام،شهر تاریخی سیروان،آتشکده موشکان،چهار طاقی دره شهر.
در زمان ساسانیان،استان ایلام جزو سرزمین پهله یا پهلو،یعنی استان بزرگی که بعداً اعراب آن را جبال نامیدند بود.پهله شامل شهرهای اصفهان،ری،همدان،کرمانشاه،دینور،ماسبذان،مهرجانقذق،نهاوند،کوفه،قزوین،آذربایجان، قوم و کومش بوده است.
آثار تاریخی:
شهر تاریخی سیروان(شیروان)در حوزه شمالی استان ایلام و شمال شرقی شهر ایلام در دامنه های اطراف و لایه های زیرین سراب کلان واقع در شهرستان شیروان چرداول به صورت نیمه مدفون با بقایای آثار معماری ارزشمند قرار دارد .این شهر از جمله مراکز زیست محیطی باستانی است که در دوره های میانکوهی زاگرس واقع شده است.
وجود آب فراوان و چشمه های جوشان و رودخانه خروشان در این شهر یاد آور همزادی توأم آب و آبادی در ایران و تلفیق معماری خاص و با شکوه با آب-مظهر پاکی و زایش و زندگی –است آنگونه که در فیروز آباد فارس و طاق بستان کرمانشاه و تخت سلیمان در آذربایجان غربی نیز دیده می شود سنت استفاده از سنگ و ملات، ساروج و گچ طبیعی یاد آور شیوه های معماری قلعه دختر فارس و شهر تاریخی سیمره در دره شهر است.این امر به قول دمرگان باستان شناس فرانسوی مبنایی بر ساسانی بودن این شهر است.سنتی که تا سده های سوم و چهارم قرون اولیه اسلامی در دره های میانکوهی زاگرس حفظ شده است
این شهر در دوران شکوه و عظمت خود مرکز ایالت ماسبذان از شهرهای مهم و آباد ایران در دوره ساسانی بوده و وجود پلهای و راه ها و محوطه ها و قلاع و سکونت گاههای باستانی در این محوطه گویای اهمیت این شهر است .مهمترین قلعه آثار این مجموعه سنگی مشرف بر شیروان مله گه ون است
آثار جولیان:
در شمال روستای چم کبود در آبدانان در پا دامنه ارتفاعات کبیر کوه مشرف به دشت آثار شهر تاریخی که حدود 10 هکتار وسعت دارا بوده وجود دارد که به نام شهر تاریخی جولیان خوانده می شود.این شهر تاریخی مربوط به دوران ساسانی-اسلامی بوده که از مصالح سنگ و گچ در ساخت آن استفاده شده است.شهر شامل سه بخش اماکن مسکونی-چهار طاقی-و آتشکده و قلعه دفاعی بوده که متاسفانه به شدت آسیب دیده است.سقف این اماکن را پوشش های گهواره ای شامل شده است
آثار شهر دربند:
در پادامنه ارتفاعات کبیر کوه در بخش بدره در منطقه ای به نام پشته دربند در بخش کوهستانی دره بقایای شهر کوچکی دیده می شود که از مصالح قلوه و سنگ و گچ در ساخت آن استفاده شده است.بر روی شیب تند اماکن مسکونی به صورت پلکانی احداث گردیده تا بتوانند از حداقل فضا حداکثر استفاده را نمایند.این شهر تاریخی هم عصر شهر تاریخی دره شهر(قرون اولیه اسلامی) می باشد.
سرابكلان ايوان :
اين روستا كه در بخش شيروان و نرسيده به شهر لومار قرار گرفته از ويژگيهاي بسيار منحصر به فردي برخوردار است كه با توجه به تلاقي كوه و سرچشمه و آثار گرانبهاي تاريخي در صورت احياء و ساماندهي آن و انجام طرحهاي توريستي با امكانات لازم مي تواند نقش مهمي را در جلب و جذب توريست و احياي تاريخ و تمدن گذشته منطقه و حتي استان داشته باشد كه متأسفانه با اشغال آثار با ارزش آن توسط مردم روستا و نابودي و ويراني بسياري از ابنيه ذي قيمت باستاني كه چون نگيني درخشان از گذشته ما خبر مي دهند، اين شهر باستاني و گرانبها همچنان در محاق فراموشي و بي تفاوتي قرار گرفته و دستان متعهدي را مي طلبد كه از آستين همت بيرون آيند و اين مكان را دوباره به جايگاه با ارزش تاريخي خود برگرداند. انشاء الله.
آتشكده سیاهگل
آتشكده سیاهگل یكی از آثار دوره شكوهمند ساسانی است كه در 25 كیلومتری شهرستان ایوان و در منطقه‌ای به همین نام در حاشیه جنوبی رودخانه پرآب گنگیر قرار گرفته است.
این اثر سالم‌ترین آتشكده شناسایی شده استان ایلام است كه در نوع خود بی‌نظیر و از اهمیت زیادی در مطالعات باستانشناسی برخوردار است. آتشكده دارای چهار پایه و یك سقف گنبدی و نیز در اطراف دارای راهروی جهت نیایش است كه متأسفانه در سالهای اخیر بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده است و فقط آثاری از این راهرو وجود دارد مصالح ساخت این آتشكده تشكیل شده است از گچ نیم‌كوب و قلوه‌سنگهای رودخانه‌ای
با توجه به بررسی‌های باستانشناسی صورت گرفته در اطراف این اثر، آثاری از بناها و معماری هم‌دوره با آتشكده مورد شناسایی قرار گرفت كه احتمال وجود شهر گمشده آریوحان (آریوجان) را در این منطقه بیشتر می‌كند
شهر گمشده آریوحان (آریوجان) یكی از شهرهای تاریخی استان ایلام است كه بر اساس شواهد و مدارك تاریخی و گفته سیاحان و سفرنامه نویسان در ساحل رودخانه گنگیر استقرار داشته كه وجود این مجموعه آثار و دیگر شواهد باستانشناسی حكایت از وجود یك شهر تاریخی در این منطقه دارد
کاخ.فلاحتی
کاخ فلاحتی در خیابان آیت الله حیدری شهر ایلام بنا نهاده شده است. این کاخ، با باغ زیبا با سردرهای منقوش، آجرکاری و با سرستونهای زیبا متعلق به دوران قاجار می باشد.
مناطق زيباي هليلان :
در بخش هليلان و نيز مسير رودخانه سيمره قرار گرفته اند كه با آثار تاريخي اين منطقه ويژگي خاصي را به آن بخشيده است.
دره شهر و شهر تاریخی سیمره
شهر تاریخی سیمره یكی از شهرهای تاریخی استان ایلام است كه در حاشیه غربی شهر دره شهر واقع شده است. طی فصل كاووش در این شهر گچبریهای منحصر به فردی از بناهای این شهر تاریخی بدست آمد كه در نوع خود بی نظریند. این شهر مربوط به اواخر دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی است و مركز ایالت مهرجانقذق یا مهرجانكدك بوده است
و حدود 70 هکتار وسعت دارد و بزرگترین شهر شناخته شده در قلمرو استان می باشد که قسمتی از دیوارها و طاقهای آن هنوز سالم و یا در زیر آوار مانده اند.مصالح بکار رفته در معماری بناهای این شهر تاریخی عبارتند از:قلوه سنگ و گچ و ساروج.آثار قوسها و انحناهای طاق ها سقفهای گنبدی با مصالح مذکور و همچنین نشانه هایی از وجود خیابان بندی و کوچه و ... در بافت این ویرانه ها مشهود اند.قدمت این شهر به قرون اولیه اسلامی بر می گردد.
پل گاومیشان
پل گاومیشان یکی از آثار دوره ساسانی است که بر روی رودخانه خروشان سیمره در شهرستان دره شهر قرار دارد. با توجه به موقعیت استراتژیک منطقه پل در دوره های بعدی نیز مورد استفاده قرار گرفته و مورد مرمت و بازسازی واقع شده است. دهنه این پل با بیش از متر عرض بزرگترین دهنه پل کشور است. طبیعت زیبا و چشم انداز رویایی اطراف این پل باعث جذب گردشگران داخلی و خارجی شده است
آتشکده چهار طاقی
این اثر در شهرستان دره شهر بر روی تپه بنای یک آتشکده به صورت چهار طاقی باقی مانده است این بنا را در محل طاق می گویند.این بنا تماماً با قلوه سنگ و گچ ساخته شده است و مربوط به دوران ساسانی است.
سنگ نوشته های استان ایلام
ایلام اگر چه این قطعه از خاک جمهوری اسلامی ایران هرگز تاریخی مستقل از حیات سیاسی و اجتماعی کشور در ادوار کهن تاکنون نداشته لیکن همجواری با خاک و مرز بیگانگان در ایام گذشته تاکنون همواره شاهد تحولات و فراز و نشیب های گوناگون سیاسی و فرهنگی و اجتماعی بوده است . هجومهای گاه و بیگاه بابلیان و سپاهیان و قشون دیگر در ادوار بعد از گذرگاههای مهران به طرف کوههای زاگرس و سپس به قصد تسلط بر دشت دهلران و خوزستان از جمله حساسیتهای تاریخ و سرگذشت این دیارند
سنگ نوشته آشوری (گل گل)
سنگ نوشته آشوری (گل گل) ملکشاهی بر دیواره کوهی در جوار روستای گل گل در فاصله 25 کیلومتری شهر ایلام حکاکی شده است. این سنگ نوشته به زمان حکمرانی آشور بانی پال متعلق می باشد که حدود سه هزار سال پیشینه تاریخی دارد. بر روی آن سنگ، نقش برجسته پیکره یک سرباز آشوری با کلاه خود، همراه با ماه و ستاره در بالای سر آن و در حالیکه پیکانی در دست دارد حک شده است. در قسمت پایین سنگ نوشته آشوری، چند جمله به خط میخی به چشم می خورد که ترجمه گردیده است.
نقش برجسته و کتیبه ی گل گل یادگاری از حمله و تصرف این منطقه توسط سلسله ی آشوری در هزاره های قبل از میلاد است که در ضلع شمالی روستای گل گل بخش ملکشاهی و بر نمای شرقی صخره و به ارتفاع حدود 3 متر از زمین قرار دارد .
شکل عمومی کتیبه یک مستطیل به ارتفاع 135 سانتی متر و عرض 90 سانتی متر است که در وسط آن نقش نیم رخ و تمام قد پادشاه آشوری بصورت برجسته قرار دارد که کلاهی مخروطی و ردایی بلند تا روی پاها بر تن داشته و شمشیری حمایل نماد قدرتی به دست دارد که به علت تخریب شکل آن به درستی معلوم نیست . نزدیک پیشانی نیز تصویری تخریب شده قرار دارد که به همراه نماد دیگری در پشت سر پادشاه هلال ماه احتمالاً نمادهای خدایان و الهه های آسمانی باشند که به حمایت از پادشاه آشوری برخاسته و به او کمک نموده اند تا در جنگ پیروز شود .
متن کتیبه ابتدا به عمق متوسط 5/2 سانتی متر تراش خورده و طی آن نقش برجسته ی پادشاه را فراهم ساخته اند و سپس به نقر خطوط میخی آشوری در سطرهای افقی بر تمام سطح کتیبه و نقش برجسته پرداخته اند و هر سطر را با خطی کنده و افقی از سطر بعدی مجزا نموده اند . اینکه این کتیبه مربوط به کدام پادشاه آشوری است به درستی معلوم نیست و عده ای آن را متعلق به آشور بانی پال که سرزمین ایلام قدیم را متصرف و در نهایت موجب انقراض آنها گردید دانسته و عده ای آن را مربوط به سارگن دوم پادشاه آشوری می دانند که وی نیز نواحی شمال غرب و قسمتهایی از غرب ایران تا دریاچه ارومیه را به تصرف درآورد .
آنچه از متن سنگ نوشته مستفاد می گردد این است که آشوریها همواره چشم طمع به نواحی شرقی حکومت خود یعنی سرزمین ایلامیها داشته و هر زمان که زمینه فراهم می شد حمله را آغاز می نمودند و این روند به صورت فرهنگ ستیزه گری به فرزندان شاهان منتقل می شد و چهره ی پادشاه آشوری که رو به سرزمین ایلام حکاکی و نقر شده خوی جنگجویی و طمع همیشگی آنان به این دیار را به نمایش می گذارد .
متن کتیبه آشوری گل گل
" به آشور و خدایان ( بزرگ ) که به طرفداری شاه محبوب آنها ایستاده و چیره شده ( بر زمینهای دشمنانش ( ...) شاه جهان (...) پسر (...) آشور پدر خدایان مرا نامزد کرد برای پادشاهی در رحم مادرم (...) انلیل مرا برای تسلط بر روی زمین و مردم فرا خواند . سین و شماش با هم شگونهای مساعدی در مورد بنیاد فرمانروایی من فراهم ساختند . نبو و مردوک مرا بصیرت وسیع و فهم عمیق بخشانیدند . خدایان بزرگ از راه لطف در محفل خود مرا بر روی تخت شاهی پدرم گذاشتند . آنها تسلط بر روی زمین را به من واگذار کردند . شهر
آنها بیرون رفتند (...) روی او ستایش کارهایی که من انجام داده ام . من نوشتم بر روی آن من به جای نهادم این سنگ نوشته را برای ترغیب شاهان و پسران من در آینده باشد که امیری در میان شاهان پسران من که او را آشور و خدایان بزرگ برای تسلط بر روی زمین و مردم نامزد کند . این ستون و تحسین خدایان بزرگ را ببیند و باشد که به تدفین آن بپردازد و قربانیها بکند اما آنکه آن مجسمه را از جای آن بردارد آشور و خدایان بزرگ و آن عده که روی این ستون نام برده شدند با نظر خشم به او نگاه کند .باشد که به طرفداری او در یک برخورد سلاحها در میدان جنگ برخیزند و باشد که آنها او را راهنمایی نکنند . (...) با شد که آنها هم حکم شاهی او را براندازند و باشد که آنها نامش و تخمه اش را در زمین ضایع کنند" .
سنگ نوشته تنگه قوچعلی
سنگ نوشته تنگه قوچعلی در ضلع شرقی مسیر تونل آزادی ایلام بر دیواره سنگی کوه انار سنگ واقع شده است که این نوشته تاریخی به ابعاد 50 در 70 سانتی متر در دوران قاجار و حکومت والیان پشتکوه حک گردیده است. خط این سنگ نوشته خط نستعلیق می باشد.
این اثر بر نمای جنوبی صخره ی کوه انار و محلی موسوم به تنگ قوچعلی در شمال شهر ایلام قرار دارد . ارتفاع آن از سطح زمین حدود 5/4 متر بوده و دسترسی به آن مشکل می باشد .
خط آن از نوع نستلیق بوده و به مانند سایر کتیبه های غلامرضاخان والی علاوه بر رعایت زیبایی حروف به لحاظ حداکثر استفاده از فضای محدود در آن سطرها رعایت نگردیده و کلمات در یک فضای کوچک جمع گردیده اند
سنگ نوشته قلعه والی
این سنگ نوشته در قلعه والی قرار دارد و مضمون این سنگ نوشته در ارتباط با زمان ساخت قلعه والی در سال 1326 هجری شمسی می باشد و متن آن چنین است: "به معماریت عالیجاه خیر الحاج حاجی درویشعلی کرمانشاهی و به نظارت معتمد السلطان مکرم عم عالی مقام صید جواد خان سرتیپ والی زاده".
پس از اتمــام ساخت قلعــه حسین آباد ایلام غلامرضا خان والی وی دستور به نگارش کتیبه ای به طول 180 و عرض 34 و قطر 14 سانتیمتر داد تا به زیباترین شکل ممکن حکاکی گردد . این سنگ نوشته با خط نستعلیق برجسته و در هفده سطر با فواصل منظم و در کادرهای مستطیل نگارش یافته و در آن ایام بر بالای ورودی شرقی قلعه والی شهر ایلام در داخل دیوار نصب بوده که در جریان جنگ تحمیلی و بمباران هواپیماهای عراقی فرو افتاد و فعلا" در جای دیگر قلعه نگهداری می شود .
متن کتیبه :
هوالله تعالی یا علی مدد
تاریخ ساختن عمارت پارک در زمان سلطنت شاهنشاه عادل بادل محمدعلی شاه قاجار خلدالله ملکه حسب الامر حضرت مستطاب اجل اکرم عالی آقای غلامرضاخان امیر جنگ والی لرستان فیلی (1) ابن مرحوم مغفور حسینقلی خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم حیدرخان والی ابن مرحوم مغفور حسن خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم اسدخان ابن مرحوم اسماعیل خان والی کل لرستان فیلی ابن مرحوم شاهوردیخان ابن مرحوم منوچهرخان والی ابن حسین خان والی ابن شاهوردیخان والی در سنه هزار و سیصد و بیست و شش هجری (2) به معماریت عالیجاه خیرالحاج حاجی درویشعلی کرمانشاهی و به نظارت معتمدالسلطان مکرم عم عالی مقام صیدجواد خان سرتیپ والی زاده اتمام پذیرفت .
فی شهر رمضان المبارک سنه 1326 هجری
سنگ نوشته تخت خاتون ( تخت خان)
تخت خاتون یا تخت خان منطقه ای خوش آب و هوا در مسیرایلام به مهران و در منطقه ی عمومی صالح آباد است . این مکان علاوه بر داشتن چشمه ی آب سرد و زلال به علت قرار داشتن در دامنه ی غربی کوه نخجیر از نظر دسترسی به شکار انواع حیوانات وحشی و هِیزم درختان بلوط از شرایط و مزیتهای بسیار مطلوبی برای استراحت و تفریحگاه والیان ایلام برخوردار بوده است
تداوم استقرار خان والی و همراهانش هر سال به مدت طولانی در این مکان تخت خاتون (که به احتمال زیاد به لحاظ تعلق خاطر زیاد خان به یکی از همسرانش آنجا را " تخت خاتون " نامید) و بعدها به تخت خان تبدیل شد , باعث گردید که غلامرضاخان والی از فرصت استفاده کرده و دستور به نگارش کتیبه ی بزرگ و به یاد ماندنی خود در این مکان بنماید .
ارزش واهمیت این سنگ نوشته علاوه برزیبایی خط و متن آن دارای اطلاعات فراوانی است که از گذشته ی والی و کارهای عمرانی وی دست می دهد , چیزی که در سایر کتیبه ها تنها اشاره ای گذرا به آنها شده است .
متن کتیبه بر روی قطعه سنگی بسیار بزرگ , حجیم و مکعبی شکل و بر نمای غربی آن در ارتفاع 5/2 متری قرار دارد . نمای عمومی سنگ نوشته یک متوازی الاضلاع در ابعاد 145 × 190 سانتی متر بوده که ابتدا آن را حدود دو سانتی متر به لحاظ فراهم نمودن یک سطح صاف و یکنواخت تراش داده و آن گاه با تراش دادن مجدد حروف و کلمات را برجسته نموده اند .
خط کتیبه از نوع نستعلیق و با گرایش به سوی نستعلیق شکسته می باشد که از نظر نگارش و حکاکی یکی از زیباترین کتیبه ها در نوع خود به شمار می رود
سنگ نوشته نخجیر یا سرتزن
" که ینی سرته زن " یـا چشمه ای که سر را ( از سردی آبش ) بی حس می کند تا چشمه یا محلی در دامنه ی پائینی نمای غربی کوه نخجیر در بخش صالح آباد مهران است .این محل پوشیده از درختان بلوط , زال زالگ , ون و گونه های محدود دیگر است
همانطوری که در متن کتیبه آمده آن را به فرزند خویش یدالله خان که ملقب به اشرف الملک بوده هدیه نموده است
متن سنگ نوشته بر نمای غربی تخته سنگ و به ارتفاع 5/1 متر از سطح زمین , حکاکی گردیده است . سطح ناهموار سنگ و همین طور ترک بزرگ افقی در آن باعث گردیده که متن کتیبه در سه قسمت مجزا نگارش یابد . خط آن به سبک همیشگی دوره ی غلامرضا خان والی , نستعلیق بوده باز هم به علت فضای کم و همین طور نگرش زیبایی شناسانه کلمات در یک فضای محدود با رعایت اصول نگارش و توجه به زیبایی حروف در همدیگر تنیده و فشرده شده اند بر اثر عوامل جوی و انسانی تعدادی از حروف فرو ریخته و جنس نه چندان مرغوب سنگ نیز مزید بر علت گردیده تا روند تخریب و فرسایش کتیبه سرعت بیشتری داشته باشد متن سنگ نوشته (نخجیر
شنیدم کــه جمشید فـــــرخ سرشـت
بسـر چــشـمـه بـر سنـــگـی نـوشـت
در این چشمه چون ما بسی دم زدند
بـرفـتـنـد چـون چـشـم بـر هـم زدنــــد
فی سنه 1327
حسب الفرمایش جناب مستطاب اجل اکرم افخم اعظم آقای امیر جنگ والی کل لرستان فیلی
بموجب غرث این باغ قباله نمود با حدودات ملکی که از طایفه عالی بیگی ابتیاع نمود به فرزند خود اشرف الملک هدیه نمود .
از حسینقلی خان ابوقداره پدر غلامرضاخان ابوقداره یک سنگ نوشته وجود دارد . این سنگ نوشته در شمال شهر ایلام و روبروی پارک آزادی , بر نمای جنوبی قطعه سنگی حجیم نگارش یافته است .
خط کتیبه از نوع نستعلیق بوده و به لحاظ کمبود فضا کلمات جمع گردیده و نظم سطرها به هم خورده است زیبایی خط این سنگ نوشته هرگز به پای کتیبه های دیگر از غلامرضا خان والی نمی رسد وگو اینکه تبحر حجاران در این دوره به مراتب کمتر بوده است
در ضلع شمال شهر میمه و محلی موسوم به سراب تعدادی تخته سنگهای بسیار حجیم و مشرف بر ضلع شرقی رودخانه میمه قرار دارند. بر روی نمای شمال غرب یکی از این سنگهای حجیم که حدود 3 متر ارتفاع و 5/2 متر عرض دارد , سنگ نوشته ی والی نمایانگر است که به شکل مخروطی معکوس تا عمق اندکی تراش خورده و سپس کلمات را با نقر خطوط کناری نمایان ساخته اند . کتیبه در سیزده سطر حکاکی و هر سطر با سطر دیگر با خط افقی مجزا شده است .
نوع خط نستعلیق برجسته و با تداخل حروف به لحاظ فضای محدود کتیبه می باشد و شباهت فراوانی با سنگ نوشته حسین قلی خان والی واقع در شمال شهر ایلام دارد و به احتمال بسیار زیاد هر دو کتیبه بوسیله یک نفر حکاکی شده باشند .
در ابتدای سنگ نوشته آیه " بسم الله الرحمن الرحیم " و سپس شعری با چهار مصرع بدین مضمون آمده است :
شنیدم که جمشیـــد فرخ سرشت
بــــه سرچشمه بر سنگــی نوشت
در این چشمه چون ما بسی دم زدند
بـرفـتـنـد چـون چـشم بـرهـم زدنـــــــد
قلعه های استان ایلام
مجموعه کاخ قلعه والی
قلعه والی بر روی تپه "چقامیرگ" در شهر ایلام قرار دارد. وسعت کل این قلعه 2500 متر، مساحت زیر بنای آن 1500 متر مربع و حیاط آن 700 متر است، که شامل اطاقها و تالارها با مصالح آجر و گچ و سنگ مرمر می باشد. در داخل حیاط نیز سنگ نوشته ای بلند وجود داشت که در زمان محمد علی شاه قاجار و غلامرضا خان ابوقداره والی لرستان حک شده بود.
قلعه قیران
این قلعه در شهر ایلام، بر بالای کوه قلاقیران که مشرف بر ناحیه جنگلی بسیار زیبایی که به نام ششدار یا ششدان معروف می باشد، بنا نهاده شده است. ساختمان قلعه قیران و قله کوه قلاقیران بر فراز آن، زیبایی و جذابیت خاصی را برای شهر ایلام ایجادکرده است.
قلعه هزارانی
در امتداد جاده آبدانان- مورموری در ابتدای روستای هزارانی در بخش شمالی جاده بقایایی قلعه‌ای روی یک تپه طبیعی دیده می‌شود. ارتفاع این تپه حدود 10 متر است که آثار بجای مانده معماری آن به صورت یک قلعه بوده که با مصالح سنگ و گچ ساخته شده است.
پلان بنا به شکل دالانهایی مستطیلی شکل و طویلی است که متاسفانه کاملاً تخریب و به صورت مدفون و نیمه مدفون مشاهده می‌شوند و مربوط به دوران ساسانی است
قلعه سه کسان
در جنوب غربی دره شهر و روی ارتفاعات صخره‌ای حد فاصل ارتفاعات کبیر کوه و دشت دره شهر در بالاترین منطقه قلعه‌ای بزرگ موجود می‌باشد که به نام سه کسان یا سه کسون خوانده می‌شود.
این قلعه یکی از بزرگترین و گسترده‌ترین قلعه‌های دوره ساسانی اسلامی در منطقه بوده که دسترسی به آن بسیار مشکل می‌باشد. مصالح ساخت آن قلوه سنگ و گچ می‌باشد.دیوارها جهت غیر قابل دسترس بودن روی صخره‌ها ساخته شده است. این قلعه دارای آب انبار به صورت کنده کاری صخره‌ها است
قلعه سام
محوطه باستانی قلعه سام در شهرستان شیروان چرداول، در نزدیکی روستا چم بور از توابع بخش هلیلان واقع شده است.
این مجموعه از سه بخش مرتبط به هم در عین حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است و از نظر دوره‌ای در یک دوره از تاریخ که احتمالاً حد فاصل اوخر دوره پارت‌ها و اوایل دوره ساسانی می‌باشد، ایجاد شده استمعماری این قلعه جنبه نظامی و دفاعی داشته است، زیرا قلعه در صعب العبورترین بلندی‌های کوه بنا شده است، چون طرح و نقشه‌ای از پیش نداشته،طراح یا معمار برج‌ها، اتاق‌ها و ورودی‌ها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره‌ها احداث کرده است معماری قلعه به سبک معماری دوره ساسانیان ساخته شده است. مصالح ساختمانی‌ای که برای ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است، عبارتند از: سنگ،گچ، ساروج، ملات، گچ و در بعضی جاها نیز گل بکار رفته است
پشت قلعه آبدانان
در 5 کیلومتری جنوب شهرستان آبدانان و در میان روستا پشت قلعه، بر بلندی تپه‌ای منفرد که رودخانه جاری آبدانان از پای آن می‌گذرد، آثار بنای قلعه‌ای به چشم می‌خورد.مصالح به کار رفته در قلعه قلوه سنگ، گچ و ساروج می‌باشد. قلعه مذکور دارای بخش‌های متعددی از جمله باروی قلعه، برجک‌های دیده بانی و نگهبانی، ورودی قلعه اماکن مسکونی و شاهنشین، تونل و پلکان متعلقه بوده است.
بنای قلعه روستا پشت قلعه تحت حفاظت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان است که در سال 1380 به جهت اهمیت آن و انجام مطالعات باستانشناسی و حفاظت و مرمت آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است
.
قلعه اسماعیل خان
قلعه و استحکامات معروف به اسماعیل خان بر فراز ارتفاعات انبار آب و مشرف به شهر ایلام ساخته شده است.محدوده‌ای که اثر روی آن ایجاد گردیده کاملاً کوهستانی است و از سه جهت صخره های و صعب العبور است و فقط جبهه جنوب شرقی است که مسیر ارتباطی قلعه بوده است
مصالح بکار رفته در کل بنا سنگهای کوهستانی با استفاده از ملات گچ می‌باشد. سنگ‌ها تقریباً با تراش اندک جور شده و در ردیف‌های منظم اما بررسی شواهد سطح محوطه بنا قدمت بیشتری را نشان می‌دهد
قلعه چکر بولی چوار
این قلعه باستانی در روستای چکر واقع در کوهستان بولی از توابع بخش چوار شهرستان ایلام واقع شده است.این قلعه در نزدیکی مرز با کشور عراق ایجاد شده است و سبک معماری و مصالح آن با قلعه یزگرد در استان کرمانشاه قابل مقایسه است. تعداد 11 اتاق در قسمت جنوبی قلعه ایجاد شده است که بر حیاط مرکزی تسلط دارند. اتاق‌ها دارای طاق قوس هستند
مصالح بکار رفته در این قلعه سنگ و گچ می‌باشد و در داخل اتاق‌ها نیز با گچ اندود شده است. سفالهای نخودی و قرمز رنگ با شاموت شن به صورت متراکم در محوطه پیرامونی قلعه دیده می‌شود که متعلق به دوره تاریخی است
قلعه تاریخی چوار (قل)
این قلعه در 12 کیلومتری غرب شهر چوار و 2 کیلومتری شهر ایلام بر سر راه چوار به نواحی مرزی با کشور عراق واقع شده است.این قلعه یکی از بزرگترین قلاع منطقه است که بر فراز تپه‌ای در مسیر چوار- مورت تجریان به سمت دهستان چکر بولی و ناحیه مرزی با کشور عراق ایجاد شده است مواد اصلی بکار رفته در بر پایی آثار بنای قلعه، قلوه سنگ‌ها و لاشه سنگهای محلی و ملات گچ می‌باشد. این بنا جزء قلاع نظامی- مسکونی می‌باشد.آثار فرهنگی سطح تپه وسعت و گستردگی بقایایی معماری و نوع مصالح بکار رفته نشان می‌دهد که احتمالاً این بنا متعلق به اواخر دورن تاریخی و اوایل دوره اسلامی است
قلعه والی ایلام
یکی از بناهای مهم دوره قاجاریه در شهر ایلام قلعه والی است که توسط غلامرضا خان والی در سال 1326 قمری روی تپه‌ای به نام چغا میرگ ساخته شده است.
این بنا دارای قسمت‌های متعدد چون حرم سرا، قسمت شاهنشین، اتاق آیینه و زندان در زیر زمین می‌باشد. مساحت کل قلعه4687 متر مربع و زیر بنای قلعه 1464 متر مربع است.قلعه دارای سه در ورودی در قسمت شرق-غرب و جنوب است که در اصلی در قسمت جنوبی است و دیگر درها خصوصی بوده است. مصالح بکار رفته در معماری قلعه شامل سنگ، آجر، گچ، کاشی و چوب می‌باشد
قلعه پور اشرف
در 6 کيلومتري ضلع جنوب شرقي شهرستان دره شهر در روستاي شيخ مکان قرار گرفته است.مطابق سنگ نوشته نصب شده روي ديوار ورودي قلعه، در سال 1335 قمري بدستور مير صيد محمد خان پور اشرف در اين منطقه از دره شهر ساخته شده است.بيشترين مصالح بکار رفته در اسکلت بنا، قلوه سنگ و در مواردي از آجر جهت ترئين از جمله سر در ورودي ها و برجستگي‌ها روي ديوار استفاده شده است.اين قلعه کاربرد نظامي- مسکوني داشته و متعلق به دوران قاجار مي‌باشد و در نوع خود بي نظير مي‌باشد
قلعه زینل(زبیده)
اين اثر تاريخي در جنوب روستاي الياس آباد چمکلان از توابع شهرستان دره شهر واقع شده است. قلعه زينل همانند ديگر قلاع محدوده زاگرس بر روي تپه اي نسبتاً بلند ساخته شده است.قلعه فعلي يک بناي دوره اسلامي متاخر است که در دوره صفويه ساخته شده و در دوره‌هاي بعد مورد استفاده حاکمان محلي قرار گرفته است. مصالح بکار رفته در ساخت اين قلعه سنگ و گچ مي‌باشد.
دژ شيخ مکان
اين دژ در داخل تنگه شيخ مکان در 8کيلومتري شرق دره شهر و در سمت غربي تنگه، آثاري از يک دژ جالب توجه در دل کوه به چشم مي‌خورد که از لحاظ مصالح و سبک معماري، نشاني از دوره ساساني دارد.دژ چهار اتاق و تنها يک در ورودي در ضله شمالي دارد. مصالح اصلي دژ قلوه سنگ و گچ است که در انتهاي ديواره دژ با اندودي از گچ پوشيده شده است
قلعه مير غلام هاشمي(سيکان)
قلعه مير غلام هاشمي يکي از بناهاي دوره قاجاريه است که به استناد سنگ نوشته نصب شده بر ديواره ورودي بنا، در سال 1303 قمري مير غلام هاشمي در روستاي فرخ آباد احداث کرده است
بناي قلعه به سبک دوره ساساني و به شکل چهار ايواني و با مصالحي از سنگ و ملات گچ ساخته شده که در زمان خود کاربرد مسکوني داشته است. پلان بنا مربع شکل مي‌باشد. اين قلعه در دره سيکان به فاصله 8 کيلومتري شمال غرب شهر دره شهر ساخته شده است
.jpg)
قلعه هزار در
اين قلعه در شرق شهرستان دره شهر واقع گرديده است که قدمتش به دوره ساساني مي‌رسد. نماي اصلي اين اثر، طاق‌هاي هلالي شکل مي‌باشد.با توجه به ساختار معماري،اثر احتمالاً قلعه يا پادگان نظامي بوده است. مصالح بکار رفته در ساخت اين قلعه شامل سنگ‌هاي تراشيده و قلوه سنگ‌هايي است که از گچ پخته به عنوان ملات استفاده شده است
قلعه ارمو
در روستاي ارمو دره شهر بخشي از يک بنا در محل قبرستان باستاني ارمو باقي مانده است که به نظر مي‌رسد آثار يک قلعه باستاني باشد. از ديگر قلعه‌هاي شهرستان دره شهر مي‌توان به قلعه کلم،قلعه تيغن، قلعه ماژين اشاره کرد
قلعه پنج برار مورموري(قلعه تاجمير)
پنج برار محدوده‌اي تاريخي است که در کوهپايه‌هاي جنوبي کوه کاه ماس، مشرف بر دشت مورموري واقع شده و قلعه پنج برار يکي از اين آثار محسوب مي‌شود.مصالح ساخت قلعه سنگ‌هاي نسبتاً بزرگ که از سنگ‌هاي رودخانه‌اي و بومي منطقه است. قلعه متعلق به دوران اسلامي است. اين قلعه شامل دژ پيراموني و بناهاي داخل محوطه دژ مي‌باشد
قلعه شياخ (شهاق)
اين قلعه در روستاي بردي از توابع بخش زرين آباد قرار دارد و مربوط به دوران ساسانيان مي‌باشد. قلعه روي محدوده‌اي نسبتاً بلند نسبت به زمين‌هاي پيراموني قرار گرفته است. مصالح بکار رفته در بنا سنگ و گچ است
قلعه ميمه زرين آباد
این قلعه تاريخي در حاشيه شمالي شهر ميمه و بر فراز تپه ماهورهاي مشرف بر شهر و جاده اصلي ايلام- ميمه ساخته شده است.قلعه شامل پله، زيرزمين، راهرو، برج ديده باني و تعدادي اتاق است. مصالح بکار رفته در اين بنا قلوه سنگ و گچ مي‌باشد و نماي داخلي ديوارها با ساروج اندود شده است
قلعه آسمان آباد دوله شيروان
اين قلعه در فاصله 700 متري جنوب روستاي علي آباد وسطي روي يکي از تپه ماهورهاي کوهپايه‌اي مشرف بر رودخانه کارزان در حد فاصل بين روستاي علي آباد وسطي و علي آباد سفلي قرار گرفته است.مصالح ساخت آن سنگ‌هاي لاشه و ملات گچ مي‌باشد
قلعه هره قلوس
اين قلعه باستاني در مسير جاده سرابله به روستاي شباب و در نزديکي روستاي موشکان از توابع شهرستان شيروان چرداول واقع شده است. اين قلعه احتمالاً مربوط به دوره ساساني مي‌باشد
قلعه جوق ملکشاهي
اين قلعه مشرف بر سرزمين نسبتاً هموار و در 4 کيلومتري غرب ارکواز ملکشاهي بر فراز تپه‌اي بلند بنا شده است. نوع معماري و شواهد فرهنگي محدوده قلعه نشان مي‌دهد که اين قلعه مر بوط به دوران سلاجقه است
قلعه کنجانچم
اين قلعه در سال 1326 قمري بنا به دستور غلامرضا خان ابوقداره آخرين والي ايلام ساخته شده و داراي اتاق‌هاي مرتبط به هم، حمام، برج نگهباني و قسمت مسکوني و ديوانخانه مي‌باشد و به عنوان قلعه زمستاني والي مورد استفاده قرار مي‌گرفته است
قلعه جهانگير آباد
قلعه جهانگير آباد بنايي است متعلق به دوران پهلوي و واليان پشتکوه که توسط خوانين منطقه (ميرهاي هاشمي) در جنوب شهر تاريخي دره شهر و حاشيه روستاي جهانگير آباد ساخته شده است.
بنا داراي پلان مربع مستطيل است. مصالح بکار رفته در اين قلعه قلوه سنگ‌هاي رودخانه‌اي و ملات گچ مي‌باشد. اين بنا بطور کلي داراي 6 اتاق، 2 ايوان و يک راهرو و دو زيرزمين مي‌باشد
قلعه پبر دمي ميمه
قلعه سيس مورموري
قلعه لرغه مورموري
قلعه و محوطه پشته زنجيره
قلعه و و دژ کوه خرمه چرداول
قلعه وازیل-قلعه و کاروانسرای قالوه گلان
قلعه کلک صالح آباد
قلعه کلم
قلعه و حمام تنگ نیاز
تپه های تاریخی
در کمربند حاشیه غربی فلات ایران تپه های متعددی وجود دارد که از نظر شرایط استقراری و شواهد فرهنگی قابل مقایسه اند
بررسی های باستان شناسی نشان می دهد که این آثار دارای شواهد مستندات اداور پیش از تاریخ تا دوره تاریخی هستند.
هرچند تشخیص قدمت و موقعیت استقراری تپه ها به تحقیقات گسترده علمی نیاز دارد و اظهار نظر قطعی در این بدون انجام طرح های پژوهشی باستان شناس امکانپذیر نخواهد بود.
تپه های کز آباد:
این تپه ها در دهستان هلیلان در شمال شرقی شهرستان شیروان و چرداول واقع شده است . کز آباد از دو تپة بزرگ و کوچک تشکیل شده است . در قسمت شرقی تپه بزرگ ، آثاری از کوزه شکسته های نقش دار که قدمت آن ها به بیش از سه هزار سال می رسد ، همچنین آثاری از سنگ های بزرگ تراشیده و نتراشیده بدست آمده اند . در شمال تپة بزرگ ، گورستان بزرگی وجود دارد که در آن چندین نوع گور با آلات ، ادوات و کوزه های گلی کشف شده اند . در این گورستان تعداد گورهای زنان زیاد است و در داخل آن ها زینت آلاتی چون دستبند ، کمربند و گردن بند از دانه های شیشه با حلقه های مسی بسیار ضخیم کشف شده اند . علاوه بر آن ، کوزه هایی شبیه به قوری ، کوزه های بزرگ و کوچک متعدد رنگین و بی رنگ نیز یافت شده اند
. تپة علی کش :
تپة علی آباد یا علی کش در نزدیکی شهر توریستی موسیان شهرستان دهلران واقع شده است . علی کش تپه ای کوچک و مسدود است که قطر پایة آن از حدود 135 متر تجاوز نمی کند . ضخامت طبقات باستانی آن حدود 7 متر است . این تپة باستانی قدمتی چند هزار ساله دارد و به دوران عیلامی ها مربوط می شود .
تپة تیخان ( تیغن ) :
تپة باستانی تیخان و یا تیغین در شمال شرق دره شهر و به فاصلة 2 کیلومتری کرانة راست رودخانة سیمره ، در میان اراضی کشاورزی روستای جمشید آباد (جهاد آباد) واقع شده است . سفال های به دست آمده در طبقه اول از نوع نخودی و آجری ساده اند . در کنار سفال ها ، نمونه هایی از تیغه های سنگ چخماق نیز یافت شده است . همچنین در میان این آثار مکشوف ، قطعات سنگ سه گوش به رنگ سبز نیز دیده می شود .
تپة کوزه گران:
تپه یا تل کوزه گران در حدود 5/5 کیلومتری تپة تیخان ( تیغن ) واقع شده و قدیمی تر و بزرگتر از تپة تیخان است . قدمت این تپه به اواخر هزارة سوم پیش از میلاد می رسد ، ولی طبقة اول این تپه به دورة ساسانی مربوط است . سفالهای رنگین و منقوشی از طبقة زیرین تپه بدست آمده است . نقش سفال ها ، بیشتر از نوع پرندگان و بز کوهی است . قسمتی از طبقات پایین این تپه به گورستانی اختصاص داشته است که چند نوع گور در آن باقی مانده است . در بعضی از گورها استخوانهای مردگان را در کوزه ها ریخته و در مکانهای سفید کاری شده دفن کرده اند . در گورهای دیگر اسکلت هایی در یک قبر مشاهده شده که در کنار آنها ، تنورهای بسیار وخاکستر زیاد نیز وجود دارد . قبرهای سر تپه طبق آثار مکشوفه (کوزه های شکسته و گورهای موجود ) به دورة زرتشت تعلق دارند . گفته می شود احتمال دارد این محل یک کارگاه کوزه گری بوده و به همین دلیل به کوزه گران معروف شده است .
تپه سر گچله:
تپة سرگچله در 8 کیلومتری شمال شرقی دره شهر واقع شده و روستای سرگچله در قسمت شمالی و شمال غربی آن واقع گردیده است . این تپه از مجموعه تپه های طبیعی تشکیل شده و نام خود را از روستایی به همین نام گرفته است. ارتفاع تپه چشمگیر ، امتداد آن در جهت شمالی – جنوبی با شیب تند همراه است و در حال حاضر منظره ای سبز و خرم دارد . مجموعه نشانه های کشف شده از این تپه ، نشانگر این است که لایه های بالایی این تپه در روزگار ما قبل تاریخ ، زیستگاه انسان بوده است .
تپه ورکبود:
تپة ورکبود در نزدیک رود کشگان و به مسافت حدود 20کیلومتری شمال غربی ایلام قرار دارد . اجساد داخل گورها به وضع خمیده همراه با اشیای قیمتی و سلاح متوفی دفن شده اند . اشیای فلزی به دست آمده نیز از جنس مفرغ یا آهن می باشند . از اشیاء آهنی و مفرغی کشف شده در این گورستان چنین استنباط می شود که آهن فقط در ساختن اسلحه و مفرغ منحصراً اشیای با ارزش زینتی به کار می رفته است . قدمت آثار مکشوفه در گورستان ورکبود ، اواخر سدة هفتم ق.م و آغاز سدة هشتم ق.م است .
تپه کل یزید :
تپه کل یزید از تپه های مجاور تپة قلعه تیخان است که شامل چند اثر از تمدن های مختلف دوره های بسیار دور تاریخی است. با توجه به عوارض طبیعی موجود بر روی این تپه ، احتمال داده می شود که بر روی آن قصری از دورة ساسانی وجود داشته و یا مقر حکومت در اوایل دورة اسلامی بوده است . اظهار نظر قطعی به دلیل فقدان اطلاعات و عدم انجام کاوش های باستان شناسی بسیار مشکل و دشوار است .
تپه باستانی مر مورموری:
تپه های باستانی مر در منطقه پنج برار در فاصله 7 کیلومتری شمال غربی بخش کلات مورموری از توابع شهرستان آبدانان واقع شده است.این اثردر سال 1382 بوسیله مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام مورد شناسایی قرار گرفته است.
تپه های موسیان در دهلران،
تپه های سید حسن و چگا آهوان در مهران،
تپه گلان و تپه سرنی در بخش صالح آباد،
چگا صیفور در چرداول،
تپه های نرگس و زرنه در ایوان در محدوده استان ایلام
تپة کلک موسیوند در دشت آباد سیکان .
تپة قلعه زینل در چم کلان .
تپة قلعه گُل در نزدیکی دره شهر .
تپة ثبت شده دِشکله در جنوب روستای جهاد آباد .
تپة قلعه سکه سون در جنوب غربی دره شهر .
تپة پامیل در منتهی الیه حریم شرقی دره شهر .
تپة چغا سبز در خالصه .
تپة فرهاد آباد وتپة سیکان .
تپة موسیان در 9 کیلومتری جنوب شرقی دهلران .
تپة محمّد جعفر در کنار تپه موسیان
. تپة مراد آباد در مجاورت تپه موسیان .
تپه علی آباد در نزدیک رود میمه .
علاوه بر موارد یاد شده چندین تپه باستانی و تاریخی نیز در ناحیة هلیلان شهرستان شیروان و چرداول وجود دارد
گورستان های باستانی
گورستان کان گنبد:
این گورستان تاریخی در 30 کیلومتری جنوب شهرستان ایلام قرار دارد.در سال 1364 هجری. شمسی هنگام تعریض جاده ایلام به ارکواز ملکشاهی در ناحیه کان گنبد به گورستان قدیمی برخورد شد که در آن سال دفتر آثار تاریخی آقایان فائق توحیدی و مرحوم علی محمد خلیلیان به محل اعزام شدند.
گورستان باستانی چوار:
در بخش چوار شهرستان ایلام چندین گور قدیمی کشف شدند. گورهای باستانی چنار باشی:هیأت مشترک باستان شناسی ایران و بلژیک،در ناحیه چنار باشی شهرستان ایلام،تعدادی گور در کنار رودخانه ای خشک شده یافت که بنا به رسم آن زمان مردگانشان،درون خمره ای کوچک و بزرگ دفن شده بودند و اشیاء و لوازم مرده نیز در کنار او در داخل خمره قرار داشتند.
گروستان پله له کان:
این گورستان در ناحیة تاریخی و باستانی هلیلان از توابع شهرستان شیروان چرداول قرار دارد . در این گورستان گورهای زیادی وجود داشته که همگی کنده و پر شده اند . برخی نیز هنوز خالی و خاک هایشان را نیز در اطراف ریخته اند.
از دیگر قبرستانهای تاریخی استان ایلام
می توان به قبرستان تاریخی کل کل در شهرستان شیروان چرداول قبور گلان در شهرستان دهلران اشاره نمود
ایلام معاصر:
پنج سال پس از روی کار آمدن رضا خان،وی سپاه والی وقت ایلام"غلامرضاخان فیلی"بعنوان آخرین حاکم ملوک الطوایفی را شکست داد و والی به عراق گریخت و در نجف اشرف ساکن شد.استان ایلام تا سال 1309 به حسین آباد معروف بود در این سال به بعد به دنبال تحولی که در منطقه پیش آمد(تغییرات سلطنت از قاجار به پهلوی)این منطقه توسط فرهنگستان علوم به ایلام تغییر نام یافت.در سال 1316 به فرمانداری کل تبدیل شد و در سال 1353 این منطقه به استان ایلام در تقسیمات کشوری رسمیت پیدا نمود.
امروزه استان ایلام یکی از غنی ترین مراکز آثار فرهنگی و تاریخی را در خود جای داده است و حتی هر ساله نیز یافته هایی از دل خاک بیرون می آید که حیرت باستان شناسان را بر می انگیزد.در کاوش های شهر تاریخی دره شهر مسجدی از زیر خاک بیرون آورده شد که نشان می داد اولین مساجد مسلمانان در ایران در ایلام ساخته شده است.
