ذخایر استان

منابع آب ايلام

 

 

به علت وجود کوههای بلند و متعدد که بیشتر آنها مدت زیادی پوشیده از برف هستند و فراوانی باران وشیبهای تند ، بخش زیادی از این نزولات به صورت سیلاب و رودخانه وارد دشتهای کم ارتفاع می شوند و این رودخانه ها و سیلابها از ارتفاعات شمال شرقی به طرف دشتهای غرب و جنوب غربی جریان دارند .عامل مهمي در ازدست رفتن بخش اعظمي از سيلاب‌هاي شيرين منطقه به شمار مي‌آيد. به سبب ماهيت اتفاقي و رگباري بودن بارش‌ها و همچنين كمبود بارش هاي برفي به دليل مرتفع نبودن استان، ذخيره بارش‌ها از طريق نفوذ تدريجي اندك است . همچنين تابستانهاي گرم و شدت تبخير، از ديگر مسائلي است كه در كمبود آب هاي سطحي منطقه مؤثر است. سازندهاي نامناسب زمين شناسي و محدوديت‌ دشت‌ها از جمله مسائل مهم تأثيرگذار بر سفره‌هاي آب زير زميني استان به شمار مي‌آيد.

بر اساس آمار امور آب استان ايلام در سال 1373، مجموع آب های سطحی استان 4 ميليارد متر مكعب بوده است كه از اين مقدار 670 ميليون متر مكعب آن در آبياری اراضی كشاورزی به مصرف رسيده است. برهمين اساس، ميزان آب های زيرزمينی استان تقريبا 363 ميليون متر مكعب است كه از اين مقدار 85 ميليون متر مكعب آن برای آبياری و مصارف ديگر مورد استفاده قرار می گيرد كه با وجود منابع آب، به علت عدم سرمايه گذاری توسط بخش عمومی در به كار گيری تكنولوژی و نبود امكان سرمايه گذاری بخش خصوصی از اين منابع سرشار، كمتر بهره برداری شده است و بخش اعظمی از آ ب های سطحی استان از مرز كشور خارج و به هدر می رود.

هم اكنون مردم در سطح استان به حفر چاه های عميق و نيمه عميق اقدام نموده اند و از همه مهمتر پروژه های سدسازی در ايلام فعال شده است كه مهمترين آن ها « سد چم گردلان» مي باشد كه مهمترين ذخيره آب استان را تشكيل می دهد و بخشی از آب آشاميدنی شهر ايلام را تأمين می كند. اين سد مخزنی 65 متر ارتفاع و 70 ميليون متر مكعب آب ظرفيت دارد.

به علت اختلاف ارتفاع در مناطق مختلف استان ايلام، نواحی پرباران و خشك وجود دارد. مجموع بارش های سالانه ی استان ، 8590 ميليون متر مكعب برآورد شده است. قسمتی از نزولات مناطق كوهستانی مجاور استان، به صورت سيلابی يا رودخانه وارد اين منطقه می شود

 

آب‌هاي زير زميني

منابع آب زير زميني استان نيز محدود است. در كوهپايه‌ها و نقاط كوهستاني بدليل محدوديت دشت‌ها، سفره‌هاي بزرگ و غني امكان شكل‌گيري نيافته و در قسمت‌هاي پست و كم شيب در غرب استان نيز سازندهاي نامناسب كيفيت آب را نامطلوب ساخته‌اند. در حال حاضر دشت‌هاي مهران، دهلران و دشت‌عباس كه در امتداد يكي از محورهاي اصلي و ارتباطي استان نيز واقع شده‌اند، مهم‌ترين مناطق بهره برداري از آب‌ها به شمار مي‌روند. جدول شماره 2-2 نوع، حجم و درصد بهره‌برداري از منابع آب زير زميني را در اين مناطق نشان مي‌دهد.

 

 

 وضعيت آبهاي زير زميني استان ايلام (منبع:طرح جامع مجتمعهاي بين راهي)

 

همانطور كه مشاهده مي شود، استفاده از آب هاي زير زميني بخش مهمي از نياز استان را مرتفع مي سازد و شبكه‌هاي اصلي ارتباطي نيز در امتداد چنين مناطقي ساخته شده‌اند. در واقع به جز ناحيه كوهستاني كه استفاده از آب هاي سطحي اهميت نسبي مي‌يابد، بخش عمده‌اي از استان به وسيله چاه‌هاي عميق به آب دسترسي دارند. مشكل اصلي در اين ميان كيفيت آب در مخازن زير زميني است كه عمدتاً متوسط تا بد است. با اين حال مناطق اطراف مهران و دهلران امكانات مناسبي براي بهره‌برداري دارند

 

 

 آب‌هاي سطحي

آبهاي سطحي استان شامل چندين شاخه رودخانه‌هاي فصلي و دائمي است كه از دامنه‌هاي غربي كبيركوه سرچشمه مي‌گيرد و با حركت به سمت غرب، وارد جلگه‌ها و سرزمين‌هاي پست كشور عراق مي‌شود. مهمترين اين رودخانه‌ها عبارتند از گدارخوش، چم سرخ، كنچانچم، گاوي، رودخانه چنگوله، رودخانه ميمه و رودخانه آبدانان. پاره‌اي از رودخانه هاي مذكور به دليل سازندهاي تبخيري، از ابتداي سرچشمه كيفيت نامناسبي دارند ولي سرشاخه‌ تعداد ديگر از رودخانه‌ها نيز داراي كيفيت نسبتاً خوبي است. به ويژه سيلاب اين رودخانه‌ها كيفيت بهتري دارد، كه از جمله اينها مي‌توان به سرشاخه‌هاي رودخانه چنگوله ، رودخانه ميمه و رودخانه گاوي اشاره كرد.

در حال حاضر شبكه آب‌هاي جاري استان هيچ امكاني را براي استفاده و بهره‌برداري در طول جاده‌هاي اصلي به دست نمي‌دهند و تنها نقش آنها وجود چشم‌اندازهاي مناسب با پوشش گياهي و مجتمع‌هاي درختي است كه در امتداد بستر رودها مشاهده مي‌شود. گاه نيز سيلاب اين رودخانه‌ها شبكه‌هاي ارتباطي را مورد تهديد جدي قرار مي‌دهند. قسمتي از دره رودخانه سيمره در شرق استان نيز جزو شبكه آبهاي سطحي محسوب مي‌شود كه تعدادي از شاخه‌هاي كوچك و فرعي از دامنه شرقي كبيركوه به سوي آن در حركتند. اين رودخانه‌هاي كوچك نيز فقط در سرشاخه‌ها كيفيت مناسبي دارند. در مجموع كيفيت آب رودخانه‌ سيمره تا دره‌شهر مطلوب است و توانايي خوبي را براي بهره‌برداري به دست مي‌دهد.

 

بارندگي

پس از سواحل شمالي، مناطق مرتفع شمال غربي و غرب، از مناطق پر باران كشور محسوب مي‌شوند.

 2/674 ميليمتر است. مقايسه تغييرات سالانه بارندگي در ايلام نشان مي‌دهد كه هرچند مقدار سالانه بارندگي در طي سالهاي متفاوت متغير است، اما بطور كلي در طي تمام سالهاي اين دوره آمارگيري مقدار سالانه بارندگي قابل توجه بوده است. در طول اين دوره 12 ساله ، سال 1978 م

 با كل بارندگي5/427 ميليمتر خشك‌ترين و سال 1967 م با 1107 ميليمتر پر باران ترين سال بوده است. علاوه بر تغييرات سالانه، ميزان بارندگي در طي فصلهاي مختلف نيز متفاوت است.عمده‌ترين مقدار سالانه بارندگي در ايلام در فصلهاي زمستان و بهار صورت مي‌گيرد و در طي اين دو فصل ماههاي ژانويه الي مارس(10 دي الي 10 فروردين) با بارندگي 111 الي 118 ميليمتر پر باران ترين ماههاي سال بشمار مي‌روند. در فصلهاي پاييز و تابستان مقدار بارندگي به ترتيب به حداقل خود مي‌رسد. در اين ميان ماههاي ژوئن الي سپتامبر (10 خرداد الي10 شهريور) تقريباً بدون بارندگي انجام شده در طي يك روز نيز بسيار زياد است.

 

 

رودخانه های ايلام 

به علت كوهستانی بودن استان ايلام و ريزش های مناسب برف و باران، رودخانه های كوچك و بزرگی در اين ناحيه جريان دارند كه منبعی برای آبياری زمين های زراعی و سدسازی و آب آشاميدنی استان می باشند. بيشتر آن ها از كبيركوه سرچشمه می گيرند دو دسته اند :

رودخانه هائی که از رشته کوه کبیرکوه و دیگر ارتفاعات این استان سرچشمه میگیرند و بسوی خاک عراق در غرب استان در جریان هستند

يكی از رودخانه های اين حوزه رود « كنجان چم» يا « كنجيان چم» است كه از ارتفاعات « كبيركوه» سرچشمه می گيرد و پس از عبور از اميرآباد و مهران ، وارد خاك عراق می شود. و به دجله در عراق می پیوندد.

رودخانه گاوی از ارتفاعات كبيركوه سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی در دشت مهران وارد خاك عراق شده است.

رودخانه « چنگوله» از ارتفاعات كبيركوه سرچشمه می گيرد و پس از آبياری اراضی مسير خود ، وارد خاك عراق شده و منطقه « باغ شاهی » را دربرمی گيرد . رودهای ديگری چون « دويريچ» و رودخانه « ميمه» و « چيغاب» و « گدارخوش» [ ويارخوش] بعد از مشروب ساختن اراضی كشاورزی در مسير خود، وارد خاك عراق می شوند.

 

رودخانه های حوزه آبريز رودخانه كرخه كه از ارتفاعات شرق و شمال شرق كبيركوهسرچشمه گرفته و به سوی شمال و مشرق كبيركوه در جريان هستند، و اين رودخانه ها اكثرا بعد از طی مسافت كوتاهی وارد رودخانه پرآب « سيمره» [صيمره] در شرق كبيركوه و شرق استان ايلام می شوند.

رودخانه هايی كه از كبيركوه و ساير كوه های شرق و شمال شرقِی ايلام سرچشمه می گيرند و شعبات اصلی رودخانه سيمره در ايلام را تشكيل می دهند عبارتند از: رودهای « چزمان» ، « چناره» ، « شيروان و چرداول» ، « آب شيخ مكان» ، « رود سيكان» ، « آب زنگوان».

هر كدام از رودخانه های ايلام با توجه به حوزه آبريز و طول مسير و مقدار آب آن ؛ در شكل گيری اجتماعات انسانی، در طول تاريخ نقش به سزايی داشته اند. با توجه به يافته های باستان شناسی، قدمت زندگی انسان ها در كنار اين رودخانه ها به خصوص رودخانه های سيمره، گنگير، كنجان چم به هزارها سال پيش برمی گردد كه در بخش تاريخی مفصلا از آن ها سخن خواهيم گفت.

مهمترين و پرآب ترين رودخانه ايلام، سيمره [ صيمره] می باشد كه اسم قديم آن «اوكنو» يا « اوقنو» و نزد يونانيان « كواسپس» يا خئوپس بوده كه سرچشمه اين رودخانه دامنه های غربی كوه الوند در استان همدان و منطقه نهاوند است كه با نام « گاماسياب» و بعد از عبور از «كنگاور»، « صحنه» و « بيستون» به « كرمانشاه» می رسد و در آنجا با دريافت شعبه « قره سو» در شمال شرقی ايلام وارد استان می شود و بعد از عبور از شرق ايلام با نام سيمره[صيمره] با جهتی شمال شرقی به جنوب غربی ، مرز ايلام و لرستان را تشكيل می دهد و در منطقه « پل دختر» با دريافت شعبه مهم « كشكان» وارد خوزستان می شود و از آن پس به « كرخه» معروف می باشد.

رودخانه هایی که به سیمره می ریزند شامل ، سرآبله ، چرداول ، سراب کلان ، سراب زنجیره ، کلم ، سیکان و شیخ مکان .

 

رودخانه کنگیر در ایوان .

 

رودخانه میمه در زرین آباد و دشتهای دهلران .

 

رودخانه گدارخوش ، در کوههای غربی ایلام .

 

با حفاری های باستان شناسی، آثار و ابنيه باستانی و تاريخی فراوانی در حوزه آبريز اين رودخانه در ايلام پيدا شده است.

 

دریاچه ها :

 

  دریاچه دوقلوی سیاه گاو آبدانان:

دریاچة دوگانه سیاه گاو در فاصلة 8 کیلومتری سراب باغ آبدانان واقع شده است . اطراف این دریاچه را دشت ها و کوه های نسبتاً مرتفع فرا گرفته است . جلوه های بهاری و پاییزی این دریاچه جذاب و دیدنی است. گلزارهای حاشیة دریاچه و پرندگان وحشی آب، گردشگاه جالب توجهی را به وجود آورده اند.

درياچه سد ايلام:

سد ايلام كه در سالهاي اخير با هدف اصلي تامين اب شرب شهر ايلام به بهره برداري رسيده است در كليه فصول سال به خصوص بهار و تابستان مملو از جمعيتي است كه به قصد كذراندن اوقات فراغت خود اين محل زيبا راانتخاب ميكنند.

 

چشمه ها:

. با توجه به شرایط طبیعی تعداد چشمه ها در مناطق کوهستانی زیادتر و در نواحی جلگه ای کمتر است . ولی از تعداد واقعی چشمه ها آماری در دست نیست .معمولاً از آب چشمه به عنوان آب زراعی استفاده می شود و چنانچه آب چشمه زیاد باشد ، چشمه به طور مستقیم به باغ ها ، و مزارع هدایت می شود بعضی از چشمه ها معمولاً به وسیلة آبراهه هایی که در مجموع رودهای کوچکی را تشکیل می دهند و در اصطلاح محلی به آنها " گلال " گفته می شود ، به منظور آبیاری کشتزارها به سوی روستاها هدایت می شوند .

مهمترين چشمه هاي استان با قابليت جذب حداقل جمعيت به قرار زير ميباشند:

 

چشمه آبگرم دهلران:

در فاصلة 3 کیلومتری شهر دهلران چشمة آب گرممی با خواص گوگردی قرار گرفته که از اهمیت ویژه ای برخوردار است . در چند سال گذشته هم با تجهیز آن و سرو سامان گرفتن این آبگرم در جذب گردش هر چند اندک اقداماتی مثبت انجام گرفته است .

 

دیگر چشمه های استان:

از دیگر چشمه های استان  ایلام میتوان به چشمه قیر دهلران اشاره کرد که به علت عبور از سنگ های حاوی مواد آلی آب آن آغشته به قیر است و چشمه همانطور که از اسمش برمی آید چشمه ای از قیر طبیعی است.

همچنین در حاشیه رودخانه چنگوله در شهرستان مهران چشمه آب گرم چنگوله ، در کناره راست رود کنجانچم نیز چشمه آبگرم کنجانچم،در ساحل سمت راست رود خانه تلخاب آبگرم تنگ حمام بولی با دمای تقریبی 40 درجه سانتیگراد قرار دارند.

 

پوشش گياهی ايلام

 

چرا گاهها

 

ايلام به واسطه قرار گرفتن در دامنه های غربی رشته كوه زاگرس از لحاظ پوشش گياهي،تحت تأثير آب و هواي منطقه و ميزان ريزش های جوی قرار دارد و بدين سبب در مناطق كوهستانی و ارتفاعات شمال،شمال غربی،شمال و نواحی كبير كوه داراي پوشش گياهی مناسبی می باشد. اين جنگل ها عمدتا جزو جوامع جنگلی منطق خشك و نيمه خشك رشته كوه زاگرس است. و وسعت جنگل های ايلام حدود 500 هزار هكتار برآورد می شود. اين جنگل ها از گونه هايی مختلف،شامل: درختان بلوط_كه بيشترين پوشش گياهی را در استان تشكيل مي دهد .«بنه» يا پسته كوهی،انجير كوهی،گيلاس وحشی[بلالويك] ارجن،زالزلك و ... تشكيل شده است.جنگل ها ومراتع استان به دليل جلو گيری از فرسايش،جذب رطوبت،تأمين نياز هاي سوختی،ايجاد تعادل در طبيعت،ايجاد مكاني مناسب براي تعادل وحش ونيز استفاده های دارويی،صنعتي و خوراكي،ومسايل زيست محيطي،استعداد فرواني دارند.پوشش گياهي،آب وهوای مناسب و وجود آب كافي در دامنه هاي كوهستانی ايلام دليلی برای جذب اجتماعات بشري در طول تاريخ بوده است كه يافته های باستان شناسان ايرانی و بلژيكي در سال 1970.م. در كنار رود «گراب» در يك كيلومتری چنار باشی و پاكل در حدود 54 كيلومتری جنوب شرقی شهر ايلام دليلی بر اين ادعا است.

 

اراضي و پوشش گياهي

استان ايلام در دامنه‌هاي غربي رشته كوه زاگرس گسترشي از شمال غرب به جنوب شرق دارد و از ويژگي‌هاي ناهمواري‌ها در تعيين مرزها تاثير زيادي پذيرفته است. رشته كوه كبيركوه به عنوان مهم‌ترين عامل جغرافيايي در تعيين سيماي طبيعي استان اعم از پوشش گياهي و منابع آب و خاك تاثير زيادي گذاشته و به تبع آن سكونتگاه‌ها و مراكز جمعيتي نيز پهنه‌هايي را كه از امكانات محيطي مناسب‌تري برخوردار بوده است جهت استقرار برگزيده اند. بخش اعظمي از تيپ اراضي اين استان كوهستاني با كوه‌هاي متشكل از سنگهاي آهكي با قلل سنگي و كشيده با پوشش جنگلي زاگرس كه داراي خاك‌هاي كم عمق تا نيمه عميق با بافت سنگين سنگريزه‌دار است . پوشش پراكنده تا متوسط درختان جنگلي بلوط در كوهپايه‌ها از تراكم بيشتري برخوردار بوده و زمين‌ها تناسب كم تا متوسطي براي جنگل دارند. در حال حاضر به دليل استفاده ناآگاهانه، قسمت‌هاي وسيعي از پهنه‌هاي جنگلي استان تخريب شده و شهر ايلام و پاره‌اي از نقاط پرجمعيت استان در دامنه‌هاي اين واحد اراضي شكل گرفته‌اند. با اين حال محورهاي ارتباطي موجود در استان بر روي اين پهنه چندان توسعه نيافته است و به طور عرضي هنگام عبور از رشته كبيركوه در مسيرهاي ايلام به كرمانشاه و ايلام به دره شهر از اين پهنه عبور مي‌كنند. با وجود چشم‌اندازهاي مناسب محيط و اقليم در اين نواحي به خصوص در فصل تابستان كه از شدت گرماي كمتري برخوردار است، كمبود منابع آب دايمي و محدوديت توپوگرافي به لحاظ شيب و سختي جنس زمين از جمله عوامل محدود كننده در حاشيه جاده‌ها و امكانات استقرار و بهره‌برداري به شمار مي‌روند. در اين استان محورهاي ارتباطي عمدتاً بر روي تيپ اراضي تپه‌اي و كوهپايه‌هاي بيروني و يا بر روي فلات‌ها و تراس‌هاي فوقاني گسترش يافته‌اند. در نيمه غربي استان اراضي تپه‌اي با قلل گنبدي و كم ارتفاع و اراضي گسسته (Bad Land) متشكل از مواد فرسايش پذير مارني، داراي خاك‌هاي كم عمق تا نيمه عميقي هستند كه پوشش گياهي متنوعي داشته و قسمت‌هاي وسيعي از امتداد راه‌هاي اصلي استان را تشكيل مي‌دهند.

                                                        

در بعضي از قسمتها نيز اراضي حاشيه جاده به صورت ديم‌كاري مورد استفاده قرار مي‌گيرد و در ساير قسمتها پوشش نيمه متراكم تا پراكنده‌اي از جوامع گياهي و استپي كه مورد چراي فصلي قرار مي‌گيرد به چشم مي‌خورد. به دليل پوشش متوسط درختان جنگلي (بلوط) در كوهپايه‌ها و نيز اجراي طرح‌هاي آبخيزداري درحوزه رودخانه كنجانچم و طرح‌هاي جنگل‌كاري و حفظ و احياء مراتع در سالهاي اخير بر پوشش گياهي اراضي حاشيه جاده افزوده شده است. با اين حال بخش هاي وسيعي از اراضي در حاشيه راهها به صورت باير و برهنه‌اند. اين اراضي محدوديتي به لحاظ اهداف طرح ندارند و فقط فرسايش شديد و خندقي از مهم‌ترين عوامل محدوديت آنها به شمار مي‌روند. در حاشيه شهرهاي اصلي در غرب استان، مانند مهران، دهلران و صالح‌آباد تيپ اراضي دشت‌هاي رسوبي رودخانه‌اي شكل گرفته است كه حاصل نهشته گذاري رودخانه‌ها و مسيل‌هاي منطقه است. اين اراضي ، شيب كمي  دارند و عمدتاً داراي خاك‌هاي عميق نسبتاً تكامل يافته با بافت سنگين تا بسيار سنگين و شوري كم تا متوسطي هستند. اين اراضي عمدتاً تحت كشت زراعت‌هاي آبي يكساله و باغ‌ها قرار دارند . گرچه اين زمين‌ها محدوديت طبيعي به لحاظ خاك و پوشش گياهي ندارند اما به دليل ساير استفاده‌هاي انساني در بخش كشاورزي ، امكان تغيير كاربري اراضي تا حدودي مشكل و غير اقتصادي به نظر مي‌رسند.

 

جنگل و مرتع:

انواع گونه های درختی آن عبارتند از : پسته کوهی ، کیکم ، زالزالک ، بادام کوهی ، زبان گنجشک ، شِن ، انجیرکوهی ، ارغوان ، گیلاس وحشی ، مورد ، کُنار و ارژن (ارجن ).

 

کوهستاني بودن و تنوع آب و هوايي استان ايلام ، پوشش گياهي قابل ملاحظه اي را بوجود آورده است بطوريکه 500000 هکتار از کل مساحت استان را جنگل  تشکيل مي دهد . و 1201879 هکتار آن مراتع غير جنگلي است . از 500000 هکتار جنگلهاي استان 75 درصد آن زير پوشش بلوط ، 20 درصد بنه و 5 درصد باقي مانده را زالزالک ، داغدانمان ، تنگرس ، بادام کوهي ، انجير ، انگور وحشي اقاقياو افرا تشکيل مي دهند .

مهمترين فراورده جنگلي استان ايلام سقز مي باشد که ساليانه 350 تن محصول مي دهد .

 

 مساحت جنگل ها ، مراتع و بيابانهاي استان « به هکتار»

 

 

وضعيت توزيع جغرافيايي جنگل هاي استان بر حسب جنگل هاي حفاظت شده ، جنگل هاي مخروبه و جنگل هاي دست کاشت  در جدول زير آمده است.

 

مساحت جنگلها-مراتعو بيابانهاي استان(به هكتار)

 

 

 

انرژی خورشیدی

 

 تابش آفتاب

موقعيت خورشيد در آسمان و انرژي حاصل از تابش آفتاب در هر محل، به عرض جغرافيايي آن محل بستگي دارد. هر چه عرض جغرافيايي كمتر باشد ارتفاع موقعيت خورشيد با زايه تابش آفتاب بيشتر و در نتيجه شدت تابش آفتاب بيشتر است. در ايلام با عرض جغرافيايي 33 درجه و 38 درجه دقيقه بر اساس اطلاعات ثبت شده در دياگرام موقعيت خورشيد در عرض جغرافيايي 33 درجه شمالي كه اختلافي كمتر از يك درجه با ايلام دارد زوايه تابش آفتاب در ظهر اول دي ماه كه خورشيد در پايين‌ترين موقعيت سالانه خود قرار دارد ، 32 درجه و در ظهر روز اول تير ماه كه خورشيد بالاترين سالانه خود را دارد ، 80 درجه است . اين زوايا، باعث مي‌شوند كه يك ساختمان رو به جنوب ، در زمانهاي ياد شده به ترتيب سايه هايي با عمق 6/1 و 18/0 برابر خود ايجاد نمايند. ميزان انرژي خورشيدي تابيده شده بر سطوح مختلف، به وضعيت آن سطوح نسبت به اشعه خورشيدي و به زمان تابش آفتاب بستگي دارد. بررسي ميزان انرژي خورشيدي تابيده شده بر سطوح قائم واقع در جهات مختلف نشان مي‌دهدكه اين سطوح از نظر الگوي دريافت انرژي خورشيدي در طول سال كاملاً متفاوتند. در سردترين ماه سال (ژانويه) 10 دي-10 بهمن ، بيشترين انرژي خورشيدي بر سطوح قائم رو به جنوب در گرمترين ماه سال (ژوئيه) 10 تير – 10 مرداد بيشترين  انرژي خورشيدي تابيده شده بر سطوح قائم رو به شرق يا غرب مي‌تابد.